AKADEM<İ>KTİSAT

 

 

TÜRKİYE EKONOMİSİNİN 2005 YILI İLK DOKUZ AYINA İLİŞKİN DEĞERLENDİRME

 

 

 

İÇİNDEKİLER:

 

HAVADİS

 

1) REEL KESİM

1-A) BÜYÜME

1-B) SANAYİ

1-C) İSTİHDAM

 

2) FİNANSAL KESİM

2-A) FİYATLAR

2-B) PARASAL GÖSTERGELER

2-C) FİNANSAL YATIRIM ARAÇLARI

 

3) KAMU MALİYESİ KESİMİ

 

4) DIŞ TİCARET KESİMİ

 

BAZI DEĞERLENDİRMELER VE TEKLİFLER

 

 

 

HAVADİS:

            Burada, 2005 yılının ilk dokuz ayında Türkiye’nin ekonomik gelişmelerine ilişkin ayrıntılı sektörel analizler ve değerlendirmeler yapılmaktadır. Öncelikle, söz konusu dönemde Türkiye’de ve dünyada meydana gelen bazı sosyo-ekonomik, siyasî, hukukî ve kültürel gelişmelere yer verilmektedir:

 

·         1 Ocak: Yeni yılla birlikte Türkiye’nin yeni para birimi Yeni Türk Lirası (YTL) tedavüle girdi; akaryakıtta serbest fiyat belirleme dönemi ülke genelinde başlatıldı; bazı ürünlerde KDV oranı %18’den %8’e düşürüldü.

·         6 Ocak: SSK hastanelerinin Sağlık Bakanlığı’na devrini öngören yasa tasarısı, TBMM Genel Kurulu’nda kabul edildi.

·         7 Ocak: Hakkında dolandırıcılık ve Çek Kanunu’na muhalefet etmek suçlarından kesinleşmiş hapis cezası bulunan Milli Savunma eski bakanlarından Ercan Vuralhan, Kartal Cezaevi’ne gönderildi.

·         17 Ocak: Üniversitede yapılan seçimlerde 743 oy alarak birinci olan Prof. Dr. Mesut Parlak, İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü’ne atandı.

·         29 Ocak: CHP 13. Olağanüstü Kurultayı’nda, Deniz Baykal ilk turda 674 oy alarak tekrar parti genel başkanlığına seçilirken, Mustafa Sarıgül 460 oyda kaldı.

·         30 Ocak: Microsoft’un sahibi Bill Gates, Başbakan Erdoğan’ın davetlisi olarak Türkiye’ye geldi.

·         31 Ocak: Türkiye’nin en büyük bankalarından Yapı Kredi, Koç ve İtalyan Unicredito’ya satıldı.

·         7 Şubat: İnsan Hakları Danışma Kurulu Başkanı İbrahim Kaboğlu ve Başkanlık Divanı Üyeleri, görevlerinden istifa etti.

·         13 Şubat: İran Meclisi, İrancell kanununu onayladı. Buna göre, yerel şirketlerin hisse oranı %51’e çıkarılırken Turkcell’in hissesi %49’da kaldı.

·         17 Şubat: Avrupa Birliği Konseyi, Kıbrıs’ın kuzeyi ile güneyi arasındaki ticareti düzenleyen “Yeşil Hat” tüzüğünü onayladı.

·         21 Şubat: Kültür ve Turizm Bakanlığı’na AKP Aydın Milletvekili Atilla Koç atandı.

·         28 Şubat: Genelkurmay Başkanlığı, TSK’de “andıç” tartışmalarıyla gündeme gelen psikolojik harekat birimlerini kapattı.

·         10 Mart: SEKA İzmit İşletmesi’nde işçiler, hükûmetin sunduğu “işletmenin, çalışanlarıyla birlikte Kocaeli Büyükşehir Belediyesi’ne devredilmesi” önerisini kabul ederek günlerce süren eylemlerine son verdi.

·         15 Mart: Cumhurbaşkanı Sezer tarafından bir kez daha görüşülmek üzere TBMM’ye geri gönderilen “öğrenci affı” yasa tasarısı, TBMM Genel Kurulu’nda kabul edildi.

·         16 Mart: Yabancıların radyo ve televizyonlarda hak sahibi olmalarının önünü açan yasa tasarısı, TBMM Genel Kurulu’nda kabul edildi.

·         21 Mart: Mersin’de yapılan Nevruz gösterileri sırasında, aralarında çocukların da bulunduğu bir grup tarafından Türk bayrağını yakma girişiminde bulunuldu.

·         25 Mart: Şişli Belediye Başkanı Mustafa Sarıgül, Yüksek Disiplin Kurulu kararıyla CHP’den ihraç edildi.

·         29 Mart: CHP’den istifa eden 5 milletvekili, SHP’ye katıldı. Böylece SHP de meclise girmiş oldu.

·         31 Mart: ABD Savunma Bakan Yardımcısı Paul Wolfowitz, Dünya Bankası başkanlığına seçildi.

·         2 Nisan: ANAP 4. Olağanüstü Büyük Kongresi’nde genel başkanlığa; AKP’den istifa eden, Kültür ve Turizm Eski Bakanı Isparta Milletvekili Erkan Mumcu seçildi.

·         6 Nisan: Trabzon’da, Tutuklu ve Hükümlü Aileleriyle Dayanışma Derneği (TAYAD) adına bildiri dağıtmak isteyen öğrencilerin polis tarafından engellemesi sonucu başlayan tartışmalar, birtakım çatışmalara yol açtı.

·         13 Nisan: Cumhurbaşkanı Sezer, ABD ile Türkiye arasında gerilime sebep olan Suriye ziyaretini gerçekleştirmek üzere Şam’a gitti.

·         16 Nisan: İstanbul’da yapılan MÜSİAD 14. Olağan Genel Kurulu’nda, Ömer Bolat yeniden başkan seçildi.

·         17 Nisan: KKTC’de yapılan seçimlerde, oyların %55,6’sını alan Mehmet Ali Talat, ülkenin yeni cumhurbaşkanı oldu.

·         22 Nisan: Cumhurbaşkanı Sezer tarafından iade edilen ve “Torba Yasası” diye adlandırılan yasa, TBMM’de aynen kabul edildi.

·         5 Mayıs: Türkiye’nin Davos’u olarak nitelendirilen “Forum İstanbul-Hedef 2023”, 5-7 Mayıs tarihleri arasında İstanbul’da gerçekleştirildi.

·         8 Mayıs: TOBB’un 60. Genel Kurulu’nda, Rifat Hisarcıklıoğlu yeniden başkanlığa seçildi.

·         12 Mayıs: AİHM, PKK lideri Abdullah Öcalan’ın adil yargılanmadığına karar verdi.

·         13 Mayıs: 13 ili daha teşvik uygulamaları kapsamına alan tasarı Meclis Genel Kurulu’nda kabul edildi.

·         14 Mayıs: DYP’nin 8. Olağan Büyük Kongresi’nde, Mehmet Ağar yeniden başkan seçildi.

·         15 Mayıs: Ankara’da “İnanca saygı, başörtüsüne özgürlük” sloganıyla düzenlenen mitinge, 60 binden fazla insan katıldı.

·         16 Mayıs: OECD’nin karşılaştırmalı fiyat seviyesi Mart ayı sıralamasına göre, 30 OECD ülkesi içinde Türkiye en ucuz 5. ülke oldu.

·         18 Mayıs: ABD Yüksek Mahkemesi, Uzan’ların temyiz başvurusunu reddetti.

·         24 Mayıs: Devlet Bakanı Ali Babacan, Türkiye-AB üyelik müzakerelerinde “baş müzakereci” seçildi.

·         25 Mayıs: Hazar petrolünü uluslararası pazarlara taşıyacak Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı’na, Bakü’de düzenlenen törenle ilk petrol pompalandı.

·         31 Mayıs: OECD’nin son açıklamalarına göre Türkiye, %20’lik artış hızıyla, 30 ülke arasında enerji fiyatı en hızlı yükselen ülke oldu.

·         2 Haziran: Kabinede yapılan revizyonla Devlet Bakanlığı’na Nimet Çubukçu, Bayındırlık ve İskan Bakanlığı’na Faruz Nafiz Özak, Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı’na da Mehmet Mehdi Eker getirildi.

·         18 Haziran: TMSF, Balkaner Grubu’na ait 10 şirkete, Bankalar Kanunu’nun 15/7-A maddesi gereğince el koydu.

·         24 Haziran: Çok sayıda akademisyen, hukukçu, yazar ile barış girişimcisinin katıldığı “Irak Dünya Mahkemesi”, 24-26 Haziran tarihleri arasında İstanbul’da yapıldı.

·         25 Haziran: Murat Karayalçın, SHP 2. Olağan Kurultayı’nda yeniden genel başkanlığa seçildi.

·         27 Haziran: KKTC Cumhurbaşkanı Talat, Rumlara, izolasyonların kaldırılması ve limanların açılması karşılığında Maraş’ı vermeyi önerdiklerini ancak Rumların bu öneriyi reddettiğini söyledi.

·         28 Haziran: 32. İKÖ Dışişleri Bakanları Toplantısı, 28-30 Haziran tarihleri arasında Yemen’in başkenti Sana’da yapıldı.

·         29 Haziran: AB Komisyonu, Türkiye’nin Ekim ayında başlayacak tam üyelik müzakerelerinin çerçevesini belirleyecek belgeyi kabul etti.

·         29 Haziran: Cumhurbaşkanı Sezer’in bir kez daha görüşülmek üzere iade ettiği TCK değişikliğini öngören yasa, TBMM Genel Kurulu’nda aynen kabul edildi.

·         1 Temmuz: Özelleştirmenin önünü açmayı amaçlayan tasarı TBMM’de kabul edildi.

·         3 Temmuz: Türkiye-Yunanistan doğalgaz boru hattı inşaatının açılışı, Başbakan Tayyip Erdoğan ile Yunanistan Başbakanı Kostas Karamanlis tarafından gerçekleştirildi.

·         5 Temmuz: 8. Avrasya Ekonomi Zirvesi, 5-6 Temmuz tarihlerinde İstanbul’da yapıldı.

·         12 Temmuz: İsviçre’nin “Uluslararası Çalışma Kurumu-GIIS”, Irak Savaşı süresince ABD askerlerinin 39 bin kişiyi öldürdüğünü açıkladı.

·         15 Temmuz: Dinler arasında uzlaşmayı güçlendirmek amacıyla “medeniyetler ittifakı” girişimini başlatan BM, bu konuda Başbakan Erdoğan’ı ve İspanya Başbakanı Jose Luis Zapatero’yu görevlendirdi.

·         21 Temmuz: Daha önce el konulan Etibank’ı zarara uğrattığı gerekçesiyle yargılanan Dinç Bilgin, 14 yıl hapis ve ağır para cezasına çarptırıldı.

·         24 Temmuz: Irak Dışişleri Bakanı Hoşyar Zebari, komşu ülkelerden Irak’a olası bölgesel askerî müdahalenin kabul edilmeyeceğini belirtti.

·         25 Temmuz: Anayasa Mahkemesi Başkanlığı’na Tülay Tuğcu seçildi. Tuğcu, Anayasa Mahkemesi’nin ilk kadın başkanı oldu.

·         4 Ağustos: Türkiye, Afganistan’daki Uluslararası Güvenlik ve Yardım Kuvveti’nin (ISAF) komutasını İtalya’ya devretti.

·         15 Ağustos: İsrail, 38 yıldır işgali altında tuttuğu Gazze Şeridi’nden ve Batı Şeria’dan çekilmeye başladı.

·         16 Ağustos: Kemal Derviş, BM Kalkınma Programı Başkanlığı görevine resmen başladı.

·         20 Ağustos: F-1 Dünya Şampiyonası’nda sezonun 14. yarışı, 19-21 Ağustos tarihleri arasında İstanbul Park Pisti’nde yapıldı.

·         24 Ağustos: Türk Telekom’un %55'lik bölümünün satışında en yüksek teklifi veren Oger Telecom Ortak Girişim Grubu’yla hisse satış sözleşmesi imzalandı.

·         25 Ağustos: Doğuş Grubu ile General Electric, Garanti Bankası’nın %25,5’lik hissesinin satışına yönelik anlaşmayı imzaladı.

·         2 Eylül: İstanbul’da Fatih Camii’nde Cuma namazı sonrası Hizbu’t-Tahrir üyesi olduğu açıklanan çok sayıda kişi, hilafet yanlısı gösteri düzenledi.

·         4 Eylül: İstanbul’da, Bursa’nın Gemlik ve Bilecik’in Bozüyük ilçesinde PKK yanlısı gösteri yapmak isteyen gruplarla güvenlik güçleri arasında arbede yaşandı.

·         5 Eylül: Rusya Savunma Bakanı Sergey İvanov, Türkiye’ye stratejik işbirliği çağrısı yaptı.

·         12 Eylül: Özelleştirme kapsamında satışa çıkarılan TÜPRAŞ’ın %51’lik bölümü, en yüksek teklifi veren Koç-Shell Ortak Girişim Grubu’na satıldı.

·         13 Eylül: İzmir Ticaret Odası’nı ziyaret eden Singapur Dışişleri Bakanı Zeynel Abidin Raşid, Singapur’un Türkiye’yi stratejik ortak olarak belirlediğini söyledi.

·         15 Eylül: Cumhurbaşkanı Necdet Sezer, 2006 yılı için resmî ziyaret amacıyla Papa 16. Benedikt’i davet etti.

·         18 Eylül: Almanya’da yapılan genel seçimleri, oyların %35’ini alan Angela Merkel liderliğindeki Hıristiyan Birlik Partileri az farkla kazandı.

·         21 Eylül: AB Daimi Temsilcileri Komitesi, Türkiye’nin Kıbrıs’ı tanımama deklarasyonuna cevaben hazırlanan karşı deklarasyonu onayladı.

·         21 Eylül: Filistin, İsrail ve Türkiye iş dünyası temsilcisi kuruluşlarını bir araya getiren Ankara Forumu’nun 3. toplantısı İstanbul’da yapıldı.

·         22 Eylül: Türkiye Ziraat Odaları Birliği tarafından Manisa’da düzenlenen geniş katılımlı mitingde, çiftçiler hükûmetin tarım politikalarını protesto etti.

·         24 Eylül: Boğaziçi Üniversitesi’nde yapılması planlanan ancak yargı kararıyla durdurulan Ermeni Konferansı, 24-25 Eylül tarihlerinde Bilgi Üniversitesi’nde gerçekleştirildi.

·         25 Eylül: Farklı dinlerin temsilcilerini bir araya getiren 1. Hatay Medeniyetler Buluşması, 25-30 Eylül tarihleri arasında gerçekleşti.

·         26 Eylül: TMSF tarafından ihaleye çıkarılan Star Grubuna ait Star TV, Doğan Grubu’na satıldı.

·         28 Eylül: AP, Türkiye’nin imzaladığı Gümrük Birliği Ek Protokolü’ne ilişkin oylamayı erteledi. Türkiye’yle ilgili olarak farklı siyasî gruplar tarafından hazırlanan karar tasarısını da onayladı.

 

 

Mevcut veriler ışığında, Türkiye ekonomisinin 2005 yılının ilk dokuz ayına ilişkin görünümü şu şekildedir:

 

 

1)REEL KESİM

1-A)BÜYÜME:

Ekonomik büyümeye ilişkin veriler, Tablo 1’de yer almaktadır.

 

TABLO 1: BÜYÜME (GSMH) ORANLARI (%)

YILLAR

BÜYÜME ORANI

1999

-6,4

2000

6,3

2001

-9,5

2002

7,9

2003

(hedef)

(gerçekleşen)

 

5,0

5,9

2004

(hedef)

(gerçekleşen)

I.çeyrek

II.çeyrek

III.çeyrek

IV.çeyrek

 

5,0

9,9

13,9

15,7

5,7

6,6

2005

(hedef)

I.çeyrek

II.çeyrek

 

5,0

5,3

3,4

Kaynak:DİE

 

 

            2001 yılında derinleşen kriz sonrasında, son üç yıl boyunca büyüme kaydedilmiştir. Bu, ekonominin toparlanmakta olduğunun göstergesidir. 2005 yılı hedeflenen büyüme oranı da 2003 ve 2004 yıllarında olduğu gibi %5’tir. İlk çeyrekteki büyüme oranı olan %5,3 hedefin üstünde olmakla beraber, ikinci çeyrekteki büyüme oranı olan %3,4 hedefin altında kalmıştır. Ayrıca, her iki oran da 2004 yılının aynı dönemlerinde kaydedilenlerin altında kalmıştır. Bununla beraber, diğer iki çeyrekte sağlanacak büyüme ile toplamda hedef büyüme oranının yakalanabileceğini belirtmek mümkündür. (Bkz. Tablo 1)

 

            DİE’den yapılan açıklamaya göre, 2005 yılı ilk çeyreği itibariyle, üretim yöntemine göre cari fiyatlarla YTL bazında GSYİH büyüme hızı %15,2, ikinci çeyreği itibariyle ise %14,8’dir. İlk yarıda bazı alt sektörlerde sağlanan büyüme oranları ise cari fiyatlarla şöyle olmuştur: Tarım %-3,3; Sanayi %16,1; İnşaat %38,4; Ticaret %14,9; Ulaştırma ve Haberleşme %13,1; Malî Kuruluşlar %28,1; Serbest Meslekler ve Hizmetler %15,8.

 

            2005 yılı ilk çeyreğinde, üretim yöntemine göre GSMH, cari fiyatlarla 93.079.637.768 YTL; sabit fiyatlarla ise 29.124.894 YTL iken; bu meblağlar ikinci çeyrekte sırasıyla şöyle gerçekleşmiştir: 109.258.856.858 YTL ve 33.840.990 YTL.

 

            Cari fiyatlarla dolar cinsinden GSMH; 2003 yılında 239.235 milyon dolar, 2004 yılında ise 299.475 milyon dolardı. 2005 yılında GSMH; ilk çeyrekte 70.225 milyon dolar iken; ikinci çeyrekte 80.062 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. 2005 yılı toplam GSMH’sinin 350.000 milyon dolar üstünde gerçekleşeceği tahmin edilmektedir.

 

 

1-B)SANAYİ:

İmalat sanayiindeki üretim artış oranları, alt sektörler itibariyle Tablo 2’de yer almaktadır.

 

TABLO 2: ÜRETİM ARTIŞI (Ocak-Ağustos)

İKTİSADÎ FAALİYET KOLLARI

ÜRETİM DEĞİŞİMİ (%)

2004

2005

TOPLAM SANAYİ

4,3

12,6

Madencilik Sektörü

14,7

2,5

İmalat Sanayii Sektörü

3,6

13,7

Elektrik, Gaz ve Su Sektörü

7,2

7,1

Kaynak:DİE

 

 

            Toplam sanayi üretiminde pozitif gelişmeler meydana gelmiştir. 2004 yılı Ocak-Ağustos döneminde sağlanan üretim artışı %4,3 iken; 2005’in aynı döneminde sağlanan üretim artışı %12,6 gibi yüksek bir oranda gerçekleşmiştir. Alt sektörler itibariyle incelendiğinde, madencilik sektöründeki üretim artışı çok düşük seviyededir. Elektrik, gaz ve su sektöründeki üretim artışı önceki seneye göre aynı seviyelerde iken; imalât sanayii sektöründe yüksek seviyede artış meydana gelmiştir. Görüldüğü üzere, toplam sanayi sektöründeki artışı sağlayan motor alt sektör, imalât sanayiidir. (Bkz. Tablo 2)

 

 

TABLO 3: KAPASİTE KULLANIM ORANLARI (%)

 

2003

2004

2005

Ocak

74,9

77,2

76,8

Şubat

71,9

73,5

75,8

Mart

78,3

82,1

80,3

Nisan

75,9

76,5

80,1

Mayıs

78,7

84,3

82,2

Haziran

80,1

85,3

81,5

Temmuz

79,8

83,9

80,6

Ağustos

79,3

81,4

80,3

Eylül

83,5

84,3

82,9

Ekim

80,4

82,4

 

Kasım

79,6

83,5

 

Aralık

79,5

84,0

 

Kaynak:DİE

 

 

            2005 yılının ilk iki ayında kapasite kullanım oranları (KKO) düşük olmakla beraber, genel olarak %80’ler seviyesinde gerçekleşen KKO’ları söz konusudur. Ancak, 2004 yılı aylarına kıyasla 2005 yılı KKO’ları, nispeten düşük oranlarda gerçekleşmiştir. Ocak-Eylül dönemi ortalama KKO %80 civarındadır. (Bkz. Tablo 3)

 

 

TABLO 4: TAM KAPASİTE İLE ÇALIŞAMAMA SEBEPLERİ (Ocak-Eylül) (%)

 

2004

2005

İç Pazarda Talep Yetersizliği

58,6

51,5

Dış Pazarda Talep Yetersizliği

17,7

19,0

Malî İmkânsızlık

2,1

3,3

Yerli Mallarda Ham Madde Yetersizliği

3,4

3,8

İşçilerle İlgili Meseleler

3,3

1,8

İthal Mallarda Ham Madde Yetersizliği

1,4

2,2

Kaynak:DİE

 

 

               Ocak-Eylül 2005 döneminde tam kapasite ile çalışamamaya ilişkin ilk sırada belirtilen sebep, “iç pazarda talep yetersizliği”dir. Ardından, “dış pazarda talep yetersizliği” belirtilmiştir. Bununla beraber, 2004’ün aynı dönemi ile kıyaslandığında, diğer sebeplere ilişkin oranlar artmış olmakla beraber, “iç pazarda talep yetersizliği”nin ve “işçilerle ilgili meseleler”in nispî olarak azaldığı ortaya çıkmaktadır. Demek ki iç piyasada belli seviyede hareketlenme meydana gelmiştir. Ayrıca, işçilerle ilgili meselelerin azalması da istihdamla ilgili olumlu gelişmenin habercisidir. (Bkz. Tablo 4)

 

 

TABLO 5: YENİ KURULAN ŞİRKET, KOOPERATİF VE İŞ YERİ (Ocak-Eylül)

 

2004

2005

Değişim (%)

Yeni açılan şirket ve kooperatif

31.054

36.158

16,4

Kapanan şirket ve kooperatif

5.172

6.184

19,6

Yeni açılan ticaret unvanlı iş yeri

30.431

37.355

22,8

Kapanan ticaret unvanlı iş yeri

12.026

13.254

10,2

Kaynak:DİE

 

            2005 yılı Ocak-Eylül döneminde, önceki yılın aynı dönemine göre yeni şirket ve kooperatif açılışlarındaki artış oranı %16,4’tür. Ticaret unvanlı iş yeri açılışlarındaki artış oranı ise %22,8’dir. (Bkz. Tablo 5)

 

 

1-C)İSTİHDAM:

            DİE, Hane Halkı İş Gücü Anketi sonuçlarına göre, 2005 yılının ilk yarısı itibariyle kurumsal olmayan nüfusa ilişkin istihdam durumu Tablo 6’da yer almaktadır.

 

 

TABLO 6: KURUMSAL OLMAYAN NÜFUSUN İŞ GÜCÜ DURUMU (Haziran) (000 kişi)

 

2005

KURUMSAL OLMAYAN SİVİL NÜFUS

71.558

   15 ve Üstü Yaştaki Nüfus

50.777

 

 

İŞ GÜCÜ DURUMU

25.363

   İstihdam Edilen

23.058

   İşsiz

2.305

 

 

İŞ GÜCÜNE KATILMA ORANI (%)

50

 

 

İSTİHDAM ORANI (%)

45,4

İŞSİZLİK ORANI (%)

9,1

   Tarım Dışı İşsizlik Oranı (%)

12,6

   Genç Nüfusta (15-24 yaş) İşsizlik Oranı (%)

17,4

 

 

EKSİK İSTİHDAM / İŞ GÜCÜ ORANI (%)

3,5

   Genç Nüfusta (15-24 yaş) Eksik İstihdam Oranı (%)

4,9

Kaynak:DİE

 

 

            Haziran 2005 itibariyle istihdam edilen kişi sayısı 23.058.000’dir. İşsiz sayısı ise 2.305.000’dir. İstihdam oranı %45,4; işsizlik oranı ise %9,1’dir. Tarım dışı işsizlik oranı %12,6; 15-24 yaş grubundaki işsizlik oranı %17,4’tür. (Bkz. Tablo 6)

 

 

 

2)FİNANSAL KESİM

2-A)FİYATLAR:

 

            2005 yılından itibaren TEFE hesaplamasından vazgeçilmiş, bunun yerine ÜFE (Üretici Fiyatları Endeksi) hesaplamasına geçilmiştir. Ayrıca, enflasyonla ilgili daha sağlıklı hesaplamaların yapılabilmesi için sepetlerdeki mal-hizmet sayısında değişikliğe gidilmiştir.

 

            DİE’den yapılan açıklamaya göre, 2005 yılında yeni TÜFE endeks sepetinde 423 madde yer almaktadır. Bunların 327’si 1994=100 temel yıllı TÜFE sepetinde de yer alan maddeler olup, ayrıca 96 farklı madde eklenerek yeni sepet oluşturulmuştur. TÜFE için 81 il merkezi ve 72 ilçeden her ay fiyatlar derlenerek hesaplamalar yapılmaktadır. Fiyatlar 20.060 işyerinden ve 3.740 konuttan derlenen kiralarla oluşturulmaktadır. Bu çerçevede 173.929 fiyat derlenmektedir.

 

            ÜFE için oluşturulan sınıflamada, Avrupa Birliği (AB) faaliyet verilerinin karşılaştırılabilmesine de imkân sağlanabilmesi için AB’nin faaliyet sınıflaması olan NACE Rev.1.1 kullanılmaktadır. Üretici Fiyatları İndeksi (ÜFE), tamamen üretimden kaynaklanan fiyat hareketlerini ölçerek, üretim aşamasında oluşan enflasyon için gösterge oluşturmaktadır. Bu kapsamda; 1.816 üretici firma izlenerek, sepette yer alan 760 madde için 4.350 fiyat derlenmektedir.

 

Fiyatlarda meydana gelen değişmeler, Tablo 7’de ve 8’de yer almaktadır.

 

TABLO 7: FİYATLARDAKİ GELİŞMELER (Bir önceki aya göre değişim) (%)

 

ÜFE

 

TÜFE

 

2003

2004

2005

 

2003

2004

2005

Ocak

5,6

2,6

-0,41

 

2,6

0,7

0,55

Şubat

3,1

1,6

0,11

 

2,3

0,6

0,02

Mart

3,2

2,1

1,26

 

3,1

0,9

0,26

Nisan

1,8

2,6

1,21

 

2,1

0,6

0,71

Mayıs

-0,6

0,0

0,20

 

1,6

0,4

0,92

Haziran

-1,9

-1,1

-0,48

 

-0,2

-0,1

0,10

Temmuz

-0,5

-1,5

-0,74

 

-0,4

0,2

-0,57

Ağustos

-0,2

0,8

1,04

 

0,7

0,6

0,85

Eylül

0,1

1,8

0,78

 

1,9

0,9

1,02

Ekim

0,6

3,2

 

 

1,4

2,2

 

Kasım

1,7

0,8

 

 

1,6

1,5

 

Aralık

0,6

0,1

 

 

0,9

0,4

 

Kaynak:DİE

 

            “Bir önceki aya göre değişim” oranları açısından, ÜFE’de ve TÜFE’de dalgalı hareketler gözlenmektedir. İstikrarlı bir düşüş süreci yaşanmamışsa da enflasyonda gevşeme devam etmektedir. (Bkz. Tablo 7)

 

 

TABLO 8: FİYATLARDAKİ GELİŞMELER (Bir önceki yılın aynı ayına göre değişim) (%)

 

ÜFE

 

TÜFE

 

2003

2004

2005

 

2003

2004

2005

Ocak

32,6

10,8

10,70

 

26,4

16,2

9,23

Şubat

33,4

9,1

10,58

 

27,0

14,3

8,69

Mart

35,2

8,0

11,33

 

29,4

11,8

7,94

Nisan

35,1

8,9

10,17

 

29,5

10,2

8,18

Mayıs

33,7

9,6

5,59

 

30,7

8,9

8,70

Haziran

29,6

10,5

4,25

 

29,8

8,9

8,95

Temmuz

25,6

9,4

4,26

 

27,4

9,6

7,82

Ağustos

22,7

10,5

4,32

 

16,2

10,0

7,91

Eylül

19,1

12,5

4,38

 

23,0

9,0

7,99

Ekim

16,1

15,5

 

 

20,8

9,9

 

Kasım

16,2

14,4

 

 

19,3

9,8

 

Aralık

13,9

13,8

 

 

18,4

9,3

 

Kaynak:DİE

 

 

            “Bir önceki yılın aynı ayına göre değişim” açısından hem ÜFE’de hem TÜFE’de istikrarlı olmasa da düşüşler meydana gelmiştir. Ocak ayı oranları baz alınarak Eylül ayı oranları ile kıyaslandığında, önemli ölçüde düşüşler gerçekleştiği ortaya çıkmaktadır. (Bkz. Tablo 8)

 

            2003 yılı TEFE-TÜFE hedef oranları sırasıyla %17,4 ve %20 idi. Her iki hedef de realize olmuş ve sırasıyla %13,9 ve %18,4 olarak gerçekleşmişti. 2004 TÜFE hedef oranı ise %12 olup, bu hedefe de ulaşılmıştı. 2005 TÜFE hedefi %8 olup, Temmuz ayı itibariyle bu orana ulaşılmıştır. Dış kaynaklı şokların olmaması halinde, yıl sonu oranının %8 altında gerçekleşeceği ifade edilebilir.

 

 

2-B)PARASAL GÖSTERGELER:

            2004 yılı sonu ve 2005 yılı Ağustos ayı itibariyle parasal göstergeler ve bunlar arasındaki değişim oranları, Tablo 9’da verilmiştir.

 

TABLO 9: PARASAL GÖSTERGELER (Milyon YTL)

 

31 Aralık 2004

19 Ağustos 2005

DEĞİŞİM (%)

Dolaşımdaki Para

12.446

16.895

35,7

Vadesiz Mevduat

17.023

18.917

11,1

M1

29.469

35.812

21,5

Vadeli Mevduat

79.875

99.154

24,1

M2

109.344

134.966

23,4

Döviz Tevdiatı

76.074

74.106

-2,6

Döviz Tevdiatı (Milyon Dolar)

56.683

54.500

-3,9

M2Y

185.419

209.072

12,8

Kaynak:TCMB

 

 

            2004 sonu itibariyle 12.446 milyon YTL olan dolaşımdaki para meblağı, Ağustos ortası itibariyle 16.895 milyon YTL’ye yükselmiş olup, artış oranı %36 civarındadır. Vadesiz mevduattaki artış oranı %11, vadeli mevduattaki artış oranı %24’tür. Döviz tevdiatında ise az da olsa düşüş meydana gelmiştir. Buradan hareketle, dolarizasyon sürecinden “YTLirasyon” sürecine doğru nispî hareketlenmeler gerçekleştiği belirtilebilir. (Bkz. Tablo 9)

 

            2004 sonu itibariyle mevduat bankalarınca verilen toplam kredi meblağı 77,6 milyar YTL idi. Bu meblağ, Ağustos 2005 sonu itibariyle 101,3 milyar YTL’ye yükselmiştir. Artış oranı %30’a tekabül etmektedir.

 

 

 

2-C)FİNANSAL YATIRIM ARAÇLARI:

Finansal yatırım araçlarının nominal ve reel getirileri Tablo 10’da yer almaktadır.

 

TABLO 10: SEÇİLMİŞ FİNANSAL YATIRIM ARAÇLARININ NOMİNAL VE REEL GETİRİLERİ (Eylül)

 

NOMİNAL

GETİRİ (%)

REEL GETİRİ

ÜFE (%)

TÜFE (%)

3 AYLIK

MEVDUAT FAİZİ (BRÜT)

BORSA ENDEKSİ (İMKB 100)

DOLAR

EURO

ALTIN (KÜLÇE)

4,23

24,80

-1,50

-0,70

2,90

3,13

23,48

-2,54

-1,75

1,81

2,89

23,20

-2,76

-1,97

1,58

6 AYLIK

MEVDUAT FAİZİ (BRÜT)

BORSA ENDEKSİ (İMKB 100)

DOLAR

EURO

ALTIN (KÜLÇE)

8,55

25,00

2,00

-5,20

5,40

6,42

22,55

0,00

-7,06

3,33

5,32

21,28

-1,04

-8,02

2,26

YILLIK

ORT.

MEVDUAT FAİZİ (BRÜT)

BORSA İNDEKSİ (İMKB 100)

DOLAR

EURO

ALTIN (KÜLÇE)

16,84

44,60

-4,13

0,24

3,44

6,67

32,01

-12,48

-8,49

-5,57

7,56

33,11

-11,74

-7,72

-4,78

Kaynak:DİE

 

 

            DİE tarafından yapılan açıklamaya göre, 2005 Eylül ayı itibariyle; 1994=100 temel yıllı ÜFE karşısında son üç aylık dönemde; seçilmiş yatırım araçları arasında en fazla gelir sağlayan araç borsadır. En yüksek zarar ise Dolar’da gerçekleşmiştir. (Bkz. Tablo 10)

 

            Son altı aylık dönemde; en yüksek getiri yine borsada elde edilmiştir. En fazla zarar ise Euro’dadır. (Bkz. Tablo 10)

 

            Yıllık ortalamalar dikkate alındığında, en yüksek getiri yine borsada elde edilmiştir. En fazla zarar ise Dolar’da gerçekleşmiştir. (Bkz. Tablo 10)

 

            Türkiye’de, 2005 yılı ilk dokuz ayı itibariyle banka sayısı 47 olup bunların dağılımı şöyledir: Kamu-3; Özel-18; TMSF-1; Kalkınma-Yatırım-13; Yabancı-12. Aynı tarih itibariyle özel finans kurumu sayısı 5’tir.

 

 

3)KAMU MALİYESİ KESİMİ

2005 yılı Ocak-Eylül dönemi bütçe gelişmeleri, Tablo 11’de yer almaktadır.

 

TABLO 11: BÜTÇE İLE İLGİLİ GELİŞMELER (Milyon YTL)

 

GERÇEKLEŞME (Ocak-Eylül)

HEDEF

 

GELİRLER

95.525

126.490

 

Genel Bütçe Gelirleri

93.922

124.330

 

   Vergi Gelirleri

77.817

106.617

 

   Vergi Dışı Gelirler

14.998

17.238

 

   Sermaye Gelirleri

174

343

 

   Alınan Bağış-Yardım

933

132

 

Katma Bütçe Öz Gelirleri

1.603

2.160

 

 

 

 

 

HARCAMALAR

103.718

155.628

 

Faiz Hariç Harcamalar

64.483

99.188

 

   Personel Giderleri

24.244

31.904

 

   Sos.Güv.Kur. Devlet Primi

3.209

4.333

 

   Mal ve Hizmet Alımları

7.393

14.438

 

   Cari Transferler

26.375

32.499

 

   Sermaye Giderleri

5.006

10.071<#tr>

   Sermaye Transferleri

1.063

1.088

   Borç Verme

1.192

2.805

 

 

 

   Yedek Ödenekler

---

2.050

 

 

 

Faiz Harcamaları

35.235

56.440

 

 

 

 

 

 

 

 

 

BÜTÇE DENGESİ

-8.193

-29.138

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Faiz Dışı Denge

27.042

27.302

 

 

 

Kaynak:MB

 

 

            Ocak-Eylül 2005 döneminde elde edilen gelir meblağı 95,5 milyar YTL olup, hedeflenenin %75’ine tekabül etmektedir. Gelirlerin en büyük kısmı vergi yoluyla sağlanmış olup, toplamın %81’ini oluşturmaktadır. Aynı dönemdeki harcama meblağı 103,7 milyar YTL’dir ve 2005 yılı hedefinin %67’sine tekabül etmektedir. Harcamalar arasında alt kalemler açısından en yüksek pay faize ait olup, toplamın %34’ünü oluşturmaktadır. (Bkz. Tablo 11)

 

            Ocak-Eylül döneminde faiz harcamaları meblağı 35,2 milyar YTL olup, hedeflenenin %62’si oranında gerçekleşmiştir. Faiz dışı denge verileri incelendiğinde, hedefin neredeyse tutturulduğu ortaya çıkmaktadır. Hedef 27.302 milyon YTL iken, gerçekleşen meblağ 27.042 milyon YTL’dir. (Bkz. Tablo 11)

 

            Bütçe dengesinde dikkat çekici bir gelişme söz konusudur. Nitekim, yıl sonu itibariyle hedeflenen bütçe açığı 29 milyar YTL iken, Ocak-Eylül döneminde gerçekleşen açık meblağı 8 milyar YTL’dir. Bütçe gelişmeleri genel olarak değerlendirildiğinde, malî disiplin açısından ekonominin önemli bir noktada olduğu ortaya çıkmaktadır. (Bkz. Tablo 11)

 

 

TABLO 12: İÇ BORÇ DURUMU (Milyon YTL)

 

2003

2004

2005 (Ağustos)

MEBLAĞ

194.387

224.483

239.517

VADE (ay)

25,1

20,6

21,7

Kaynak:HM

 

 

            2005 yılı Ağustos ayı toplam iç borç stoku 239,5 milyar YTL’dir. 2004 yılı sonuna göre meydana gelen artış, 15 milyar YTL’dir. Ortalama vadede ise nispî bir artış meydana gelmiştir. Yıl başında 20,6 olan ortalama vade, yıl sonunda 21,7 aya yükselmiştir. (Bkz. Tablo 12)

 

 

TABLO 13: DIŞ BORÇ DURUMU (Milyon $)

 

2003

2004

2005 (Temmuz)

TOPLAM

145.367

161.846

161.820

 *Kısa Vadeli

23.013

31.940

33.505

 *Orta-Uzun Vadeli

122.354

129.906

128.315

Kaynak:HM

 

 

            2004 yılı sonunda 161.846 milyon dolar olan dış borç stoku, 2005 yılı Temmuz ayında 161.820 milyon dolara gerilemiştir. Artış yerine, 26 milyon dolar gibi küçük bir meblağda da olsa azalma meydana geldiğini ifade etmek ekonomi açısından sevindiricidir. Vadeler açısından dış borçlar, temel karakteristiğini sürdürmekte olup, ağırlıklı olarak yine orta-uzun vadelidir. Orta-uzun vadeli borçların toplam borç içindeki payı %80 civarındadır. (Bkz. Tablo 13)

 

 

TABLO 14: DIŞ BORÇ KOMPOZİSYONU (%)

DÖVİZ CİNSİ

2004

2005 (Temmuz)

DOLAR

49,2

54,4

EURO

33,8

31,0

SDR

13,3

11,0

YEN

2,1

1,9

DİĞER

1,6

1,7

Kaynak:HM

 

 

            Dış borcun %54,4’ü ABD Doları cinsindendir. Müteakiben, Euro, SDR, Yen ve diğer para birimleri cinsiden borçlarımız gelmektedir. (Bkz. Tablo 14)

 

            Hazine Müsteşarlığı verilerine göre; konsolide bütçe toplam borç stoku, 2003 yılı sonu itibariyle 202,7 milyar dolar iken; 2004 yılı sonu itibariyle 235,8 milyar dolara; 2005 Ağustos ayı 242,8 milyar dolara yükselmiştir. Alacaklılarına göre konsolide bütçe toplam borç meblağları şöyledir (milyar dolar):

İç Borç Stoku: Piyasa 117,8; Kamu kesimi 59,5;

Dış Borç Stoku: Kredi 34,7 [Uluslararası Kuruluşlar 23,2 (IMF 15,5); Hükûmet Kuruluşları 5,7; Ticarî Bankalar 5,9]; Tahvil 30,7.

 

 

 

4)DIŞ TİCARET KESİMİ

Dış ticaret bileşimi ve mal sınıflamasına göre tasnif, Tablo 15’te ve 16’da yer almaktadır.

 

TABLO 15: DIŞ TİCARET BİLEŞİMİ (Ocak-Ağustos) (000 $)

 

2004

2005

Değişim (%)

İHRACAT

39.343

46.206

17,4

İTHALÂT

61.923

74.761

20,7

DIŞ TİCARET DENGESİ

-22.581

-28.555

26,5

İHRACAT / İTHALÂT (%)

63,5

61,8

 

Kaynak:DTM

 

 

            2005 yılı Ocak-Ağustos dönemi ihracatımız 46, ithalâtımız ise 75 milyar dolar civarındadır. 2004’ün aynı dönemine göre meydana gelen artış oranları sırasıyla %17,4 ve %20,7’dir. Dış ticaret açığında meydana gelen artış %26,5 olup, ihracatın ithalâtı karşılama oranı %61,8’dir. (Bkz. Tablo 15)

 

 

TABLO 16: GENİŞ EKONOMİK GRUPLARIN SINIFLAMASINA (GEGS) GÖRE DIŞ TİCARET BİLEŞİMİ (Ocak-Ağustos) (000 $)

 

2004

 

2005

 

DEĞER

(%)

 

DEĞER

(%)

İHRACAT

 

 

 

 

 

  Sermaye (Yatırım) Malları

4.098.977

10,4

 

5.144.960

11,1

  Ara (Ham madde) Mallar

16.300.206

41,4

 

19.279.521

41,7

  Tüketim Malları

18.836.385

47,9

 

21.602.642

46,8

  Diğer

106.939

0,3

 

178.553

0,4

 

 

 

 

 

 

İTHALÂT

 

 

 

 

 

  Sermaye (Yatırım) Malları

11.153.351

18,0

 

12.732.360

17,0

  Ara (Ham madde) Mallar

42.547.598

68,7

 

53.116.273

71,0

  Tüketim Malları

7.925.164

12,8

 

8.517.968

11,4

  Diğer

297.354

0,5

 

394.570

0,5

Kaynak:DTM

 

 

            Mal sınıflamasına göre dış ticaret bileşimi açısından, ihracat alt kalemleri sırasıyla şöyledir: Tüketim, Ham madde, yatırım ve diğer mallar. İthalât alt kalemleri ise şöyledir: Ham madde, yatırım, tüketim ve diğer mallar. (Bkz. Tablo 16)

 

            Merkez Bankası, ödemeler dengesi istatistiklerine göre cari işlemler hesabı, Ocak-Ağustos 2005 döneminde 15.791 milyon dolar açık vermiştir. 2004 yılının aynı dönemindeki cari işlemler açığı 10.711 milyon dolar idi. Artış oranı %47’ye tekabül etmektedir. Belirtilmelidir ki Ocak-Ağustos 2005 dönemi cari açığı, 15.660 milyon dolar olan 2004 yılı toplam cari açık meblağını aşmış hâldedir. Bu husus büyük bir önem arz etmektedir.

 

            DİE istatistiklerine göre, turizm sektöründeki Ocak-Eylül dönemi gelişmeleri şu şekildedir: 2004 yılında çıkış yapan yabancı turist sayısı 13.377.179 iken; 2005’te bu sayı 16.168.002’ye yükselmiş olup, artış oranı %20,9’dur. Ocak-Eylül 2005 döneminde yabancılardan elde edilen turizm geliri 11,196 milyon dolar olup, kişi başına düşen ortalama harcama meblağı 692 dolara tekabül etmektedir.

 

 

 

BAZI DEĞERLENDİRMELER VE TEKLİFLER:

            Ekonomilerdeki kalıcı iyileşmelerin gerçekleşip gerçekleşmediğinin tespitine dair birtakım uluslar arası kriterler ortaya konmaktadır. Bunlara uygun gelişim sağlanması halinde, bir ekonominin iyi yolda olduğundan bahsetmek mümkün hâle gelmektedir. Bu göstergeler arasında; faiz dışı fazla, bütçe açığı, enflasyon oranı, faiz oranı ve kamu borçları sayılabilir. Türkiye ekonomisine ilişkin değerlendirmeler yapılırken de bu tür makro nitelikli kriterlerin göz önünde bulundurulması gerekmektedir.

 

            Türkiye, 3 Ekim 2005 tarihi itibariyle AB’ye üyelik konusunda önemli bir dönemeci geçerek üyelik müzakerelerine başlamış oldu. Uzun ve yoğun bir süreç olacağı kesin, fakat bunun uzunluğunun ve yoğunluğunun; Türkiye’nin ekonomi başta olmak üzere, siyasî, hukukî, sosyal, kültürel vb. alanlarda sergileyeceği performansla paralellik arz edeceği de unutulmaması gereken bir gerçektir.

 

            AB’ye üyelik sürecinin temel performans göstergelerinin önemli bir kısmı, ekonomi ile ilgilidir. Bu çerçevede dikkat edilmesi gereken birtakım hususlar vardır. Bunlar Maastricht Kriterleri adıyla anılmakta olup şunlardan oluşmaktadır:

a) Toplulukta en düşük enflasyona sahip (en iyi performans gösteren) üç ülkenin yıllık enflasyon oranları ortalaması ile, ilgili üye ülke enflasyon oranı arasındaki fark 1,5 puanı geçmemelidir.

b) Üye ülke devlet borçlarının GSYİH’sine oranı %60’ı geçmemelidir.

c) Üye ülke bütçe açığının GSYİH’sine oranı %3’ü geçmemelidir.

d) Herhangi bir üye ülkede uygulanan uzun vadeli faiz oranları 12 aylık dönem itibariyle, fiyat istikrarı alanında en iyi performans gösteren 3 ülkenin faiz oranını 2 puandan fazla aşmayacaktır.

e) Son 2 yıl itibariyle üye ülke parası diğer bir üye ülke parası karşısında devalüe edilmiş olmamalıdır.

 

            Maastricht Kriterleri dışında uluslar arası bazda dikkate alınan diğer bir kriter ise faiz dışı fazlanın, gayri safi milli hasılanın %6,5’u oranında (FDF/GSMH=%6,5) gerçekleşmesidir.

 

            Genel anlamda değerlendirildiğinde, Türkiye’nin halihazırda söz konusu kriterlere uygun bir ekonomik yapıda olmadığı belirtilebilir. Bununla beraber, krizin en şiddetli yüzünü gösterdiği 2001 yılı baz alındığında, ekonomide önemli ölçüde mesafeler kat edildiği ortaya çıkmaktadır. Aynı trendin devamı hâlinde, 2010 yılına kadar (veya daha evvel) sorunların büyük ölçüde giderileceği ve söz konusu uluslar arası kriterlere uygun bir ekonomik yapıya kavuşulacağı ifade edilebilir. Bu süreçte “olmazsa olmaz” şart, ekonomiye ilişkin reform sürecinin hiçbir şekilde akamete uğratılmamasıdır.

 

 

Dr. Mehmet Behzat Ekinci.

mbekinci@akademiktisat.net

http://www.akademiktisat.net

 

 

 

Kaynaklar

DİE, DPT, HM, DTM, TCMB, MB, BDDK, Turkish Bank, Anlayış.

 

 

 

Sayfa Başı