OSMANLI DEVLETİ’NDE
DIŞ BORÇ GİRİŞİMLERİ VE İLK DIŞ BORÇ ALIMI (1850-1854)
Osmanlı
ekonomisi tabiidir ki zor zamanlar görmüştür. Ancak hiçbir zaman şimdi değineceğimiz
durumdaki gibi dış borç alımı girişimlerine başvurmak şöyle dursun, hayali bile
edilememiştir. Bunda elbette ekonomik bağımsızlığın kaybolacağı endişesi başat
faktördür. Ancak o güne kadar kendisini üstün konumda gördüğü Öteki (Avrupa
dünyası) olarak konumlandırdığı dünyadan borç isteme düşüncesinin ruhlarda
oluşturduğu gurur, onur durumu ve hayal kırıklığını mutlaka ayrıca hesap etmek
gerekir.
1853-1856
yıllarını kapsayan Osmanlı Devleti ve Müttefik devletler(İngiltere, Fransa
başta olmak üzere)’in Ruslarla yaptığı Kırım Savaşı’nın, Osmanlı’da ortaya
çıkardığı sorunlardan, günümüzü de ilgilendiren yanıyla belki de en önemlisi:
Osmanlı Devleti’nin malî durumunun kendi kaynaklarıyla beslenemeyecek hâle
gelmiş olmasıdır. 1850 yılında Hazine’nin İstanbul Bankası’na faizli ve geçmiş
olan borçlarının ödenebilmesi için ilk defa dış borçlanma fikri gündeme
gelmiştir. Paris ve Londra’dan 55 milyon franklık bir borç anlaşması
imzalanmıştır. Anlaşmayı imzalayan Mustafa Reşid Paşa Hükûmeti düşünce, Sultan
Abdülmecid bu anlaşmaya onay vermemiştir. Bu zor durumda alınması olmazsa
olmaza bağlanmış olan borcun feshedilmesine ise zamanında ödenemeyeceği
endişesi sebep olmuştur.[1]
Babıâli,
1851 tarihinde yine önemli bir krize girerek memurlarının maaşlarını ödeyemeyecek
duruma gelmişti. İsraflar yüzünden oluşan bütçe açığının nedeni hala bütçe
disiplininin sağlanamamış olmasıdır. Ekonomik durumun gidişatı Meclis-i
Vâlâ’nın baş gündemine oturmuştu. Bunun için üretilen fikirler esham ve faizle
para arama yoluna gidilmesi yönündeydi. 1853 yılına gelindiğinde bir nevi iç
borçlanma demek olan eshamın da esham ile kapatılması durumunun artık çare
olamayacağı kesinleşmişti.[2]
Kırım
Savaşı’nın Osmanlı Maliyesi’ne olan yükü 1853 Mayıs’ından 1856 Eylül’üne
kadarki dönemde 11 milyon 200 bin sterline ulaşmıştı. Yanı sıra bütçede oluşan
açığın tutarı ise 5 milyon 800 bini bulmuştur. Bu durum ise artık dış borcun
alınmasını kaçınılmaz bir çare olarak görülmesine neden olmuştur.[3]
Evvelce
yapılıp Abdülaziz tarafından iptal edilmiş olan borç girişimi Avrupa
piyasalarında Osmanlı Hükümeti’ne verilecek krediler konusunda olumsuz
tavırların oluşmasına neden olmuştur. Bu durum yeni borç girişimiyle kendisini
kanıtlamıştır. Hükûmet, dönemin ünlü banker ailesi Rostchild’e ihale etmek
suretiyle, Londra ve Paris borsalarında ihraç fiyatı yüzde 85, faiz oranı yüzde
6, masrafları dahil olmak kaydıyla yüzde 2 komisyon karşılığı ihraç edilen
Osmanlı tahvillerine sadece Londra’dan 1 milyon 100 bin sterlin tutarında talep
bulabilmiştir.[4]
Babıâli
böylece İngiltere ve Fransa hükümetleri nezdinde destek bulunmadığı takdirde
borç girişiminde aynı başarısızlığın tekrarlanacağının farkına varmıştır. Bunun
için İngiliz Dışişleri Bakanı Lord Clarendon’la Osmanlı’nın Londra Büyükelçisi
Kostaki Musuruz Bey arasındaki görüşmelerde, geçmişteki borçlanmada yaşanan
geri çekilme hareketinin oluşturduğu güvensizlik özellikle vurgulanmıştır.
İngiliz Bakan, Hükûmeti’nin de halen savaşta bulunduğunu ve bundan dolayı
vergilerin arttırıldığını ve aynı gerekçelerle borç girişiminin şu an için
elverişsiz olduğunu açıklamıştır. Dolayısıyla bu meseleye çözüm bulunamamıştır.[5]
Ancak
Hükûmet, inadından vazgeçmeyerek çözümü dayatıcı vaziyette arayışlarına devam
ediyordu. 5 milyon sterlinlik bir borç girişimi için Mösyö Black, İngiltere’ye;
Mösyö Duran ise Fransa’ya gitmekle görevlendiriliyordu.[6]
Bu arada
Babıâli "İ’ane-i Umumiye" adıyla Maliye Hazinesi’ne nakit yardımının
sağlanması konusunda kampanya düzenlemeye karar verdi. Hatta katılanların
listeleri, ayrıntılı olarak Takvim-i Vekayi ve Ceride-i Havadis'te yayınlanarak
halk bilgilendirildi. Böylece kampanya ilkin İstanbul’da başlamış, sonra diğer
eyaletlere doğru katılım sağlanmıştır.
Nihayet
yapılan görüşmeler sonucunda borçların garanti konusu kaldırılarak İngiliz ve
Fransız hükümetlerinin bu borç girişimine destek verdiğini bildirmiştir.
Böylece 1854 Ağustos’unda 3 milyonluk, 2 milyon sterlinlik kısmını da ilerde
kullanmak kaydıyla Osmanlı Tarihi’nde İlk borçlanma kesinleşmiş oluyordu.[7]
Devlet
müteakip senelerde de borç almaya devam etmiştir. Bunun için de en önemli gelir
kaynakları olan Mısır, İzmir, Suriye gümrükleri teminat (ipotek) gösterilerek
ikinci borç girişimi 1855 Haziran ayında kesinleşmiştir.[8]
Borçlanmaya
dair İngiliz ve Fransız hükûmetlerinin garantisinin alınması ise harcamalar
üzerinde sıkı bir kontrol devrinin başlamasına neden olmuştur. Üçü Osmanlı,
biri İngiliz ve biri de Fransız üyeden oluşan bir Gözetim Komisyonu’nun
kurulması kararlaştırılmıştır.[9]
Öte yandan, alınan borçlarla Osmanlı Devleti’nin Avrupa ekonomik sistemine
dahil olarak uluslararası sermaye ile entegrasyon süreci başlatılıyordu.
Böylece ekonomik bağımsızlık giderek ortadan kalkmakta ve durum da giderek
siyasî bağımlılığa dönüşmekteydi.[10]
* Mehmet Rezan Ekinci,
Ankara, Tarih, Yüksek Lisans Programı.
[1] Yaşanan bu olay sonucunda oluşan zarar
Hükûmetin itibarını kırmasın düşüncesiyle borçlanmaya katılanlara 2 milyon 200
bin franklık tazminat ödenmiştir. Bkz: Şevket K. Akar, Hüseyin Al, Osmanlı Dış Borçları ve Gözetim
Komisyonları (1854 – 1856), Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, İstanbul
2003, s. 4; Mübahat Kütükoğlu, “Osmanlı İktisadî Yapısı” Osmanlı Devleti Tarihi, Editör: Ekmeleddin İhsanoğlu, Feza
Gazetecilik A.Ş., İstanbul 1999, c. 2., s. 548.
[2] 1851 hesaplarına göre mevcut vergiler: 1.294.900
küsur keseye ve aynı zamanda bütçe açığı da: 1 yük 88 bin 560 akçeye ulaşmıştı.
1 yük=100 bin akçe, 1 kese = 500 akçe. Bkz: Abdurrahman Şeref, Tarih Musahabeleri , Maarif Vekaleti
yay., İstanbul 1339, s. 136 vd.
[3] Karasu, s. 119.
[4] Paris borsasında talep için yazılan hiç kimsenin
olmadığı yazılmaktadır. Bkz: BOA, İrade
Dahiliye, Belge No: 5283, 5309; Aynı nedenden dolayı 11 Nisan 1854 tarihli
belgede, yaşanan başarısız borç girişimi sebebiyle sıkıntılara katlanmaya
fedakârlıktan başka çarenin kalmadığı belirtiliyordu. Bkz: BOA, HR-MKT, Sıra No: 106 Dosya No: 74 Gömlek No: 18.
[5] Akar - Al, a.g.e., s. 5.
[6] 30 yıl vadeli bu borç isteği için gümrükler ve bazı
vergiler teminat olarak gösteriliyordu. Müddet konusunda tartışmaya açık bir
tutum sergilenebilirlik hususu belirtiliyordu. Bkz: BOA, HR-MKT, Sıra No: 102 Dosya No: 78 Gömlek No: Belge: 51.
[7] Mecmua-i Muahedat, c.4, Cerîde-i Askeriye Matb.,
İstanbul 1298, s. 224 – 227; Özcan, s. 110.
[8] 5 milyonluk bu ikinci borçlanma için Bkz: BOA, İrade Hariciye, Belge No: 636; 1858 borçlanması için bkz: Active
Ar-Me, “1858 Borçlanması”, Active,
Eylül-Ekim, İstanbul 2002, s. 90-94.
[9] Akar, Al, a.g.e.,
s.13.
[10] Murat Çulcu, Spekülatif
Marjinal Tarih Tezleri, E yayınları, İstanbul 2000, s. 214.
KAYNAKLAR
A. Başbakanlık Osmanlı
Arşivi Belgeleri (BOA)
1) BOA, İrade Dahiliye, Belge No: 5283, 5309.
2) BOA, İrade Hariciye, Belge No: 636.
3) BOA, Hariciye Mektubî Kalemi (HR-MKT), Sıra No: 106,
Dosya No: 74, Gömlek No: 18.
4) BOA, Hariciye Mektubî Kalemi (HR-MKT), Sıra No: 102,
Dosya No: 78, Gömlek No: 51.
B. Diğer Eserler
1) ABDURRAHMAN ŞEREF, Tarih
Musahabeleri, Maarif Vekaleti Yay., İstanbul, 1339.
2) Active Ar-Me, “1858 Borçlanması”, Active, Eylül-Ekim, İstanbul 2002.
3) AKAR, Şevket K.; AL, Hüseyin; Osmanlı Dış Borçları ve Gözetim Komisyonları (1854–1856), Osmanlı
Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, İstanbul 2003.
4) ÇULCU, Murat; Spekülatif
Marjinal Tarih Tezleri, E yayınları, İstanbul, 2000.
5) MECMUA-İ MUAHEDAT,
c.4, Cerîde-i Askeriye Matb., İstanbul, 1298.
6) KARASU, Cezmi; “Kırım Savaşı Sırasında Osmanlı
Diplomasisi (1853-1856)”, Basılmamış
Doktora Tezi, Ankara, 1998.
7) KÜTÜKOĞLU, Mübahat; “Osmanlı İktisadî Yapısı” Osmanlı Devleti Tarihi, Editör:
Ekmeleddin İhsanoğlu, Feza Gazetecilik, C. 2., İstanbul, 1999.
8) ÖZCAN, Besim; “Kırım Savaşı” Osmanlı Ansiklopedisi., Cilt 2, Siyaset, Yeni Türkiye Yay., Ankara,
1999.